Celeste Lupus

Een wasmiddelenconcern koestert zijn product omdat het schoner wast dan andere. Geld wordt gestoken in ontwikkeling en onderzoek om het als beste te kunnen aanbieden. Maar het welbehagen is er als het winst oplevert. Het algemeen welzijn telt alleen als het aan het andere bijdraagt. Het gebeurt soms dat een nieuwkomer de markt binnensluipt en de kans dat het publiek er warm voor loopt een risico oplevert. Dan treden zelfbeschermingstrategieën in werking. Het bedreigende patent kan opgekocht worden om het in de la te leggen. Als het te lang is blijven sloffen, geen nood, het brutale bedrijfje wordt met huid en haar verslonden onder de naam van een fusie, waarna de bedreigende onderdelen alsnog in de prullenbak belanden. Het kost geld natuurlijk, maar het marktaandeel is gered. Schoonheid van het eigen product kan dodelijk zijn als daardoor het zicht op de economische werkelijkheid troebel wordt. De auto-industrie geeft voorbeelden. Oogverblindende voertuigen waren niet langer rendabel. Citroën moest in de jaren dertig van de vorige eeuw gered worden door Michelin. Het Duitse merk Hansa Borgward met zovele schitterende voertuigen kende in het jaar negentienhonderd een en zestig een roemloos einde. Bij een uitgeverij is het niet anders. Ook daar gelden overlevingsstrategieën al zijn er verschillen. Auteursrechten worden minder vaak opgekocht om die in het niet te laten verdwijnen. Dat kost alleen maar geld, wurgcontracten zijn niet nodig. De schrijvers zijn slechts bedrijfsmiddel. Allesbepalend zijn uitgevers, recensenten en inkopers. Deze beheersen de markt. De uitgever is aanbieder, de recensent scheidsrechter en de inkoper afnemer. Gedreven door economische beginselen worden deze spelers naar elkaar toe gedreven en er ontstaat een ondoorzichtige markt. Als men in de krant de lijsten van best verkochte boeken beziet valt het op dat er nauwelijks wisselingen te zien zijn. De titels veranderen wat, maar niet de schrijvers en ook niet de winkels. Als men dan zo’n boekhandel binnenloopt is het gelegenheidsworst. Iedere boekhandel heeft hetzelfde assortiment. De kwaliteit is bedroevend. Goede boeken bestaan niet zichtbaar meer. Wie ze wil lezen moet zoeken tot hij een ons weegt.

Het is als met de uitspraak van de zeventiende-eeuwse arts en filosoof Bernard Mandeville: bad money drives out good money. Hij doelde daarmee op het verschijnsel dat in de markt het slechte overheerst. Zodra de overheid nikkelen dubbeltjes slaat zullen zilveren dubbeltjes verdwijnen. Voor wat de boekenmarkt betreft bestaat het goede eerst wanneer de scheidsrechter in de persoon van uitgever, recensent of inkoper bepaalt of iets goed is. Dan is er dus niets aan de hand, denkt men. Helaas is dat wel het geval. Want de recensent, de uitgever of de inkoper, bepaalt ook of hij wel of niet als scheidrechter wil optreden. Als hij het niet doet is het met het boek als het geld dat in een sok gestopt wordt. Of als het zilveren dubbeltje. Dat verdwijnt in de la, de kast en als het meezit voor de verzamelaar in een zilveren doosje. Natuurlijk, ook voor een boek kan reclame gemaakt worden, zoals met het wasproduct. Maar een boek en een wasproduct zijn verschillende artikelen. Door een boek krijgt men inzicht in het gedachtegoed van een ander. In dictatoriale regiems zoals Nazi Duitsland, de Sovjet Unie, China bestond en bestaat censuur. Maar ook in een democratie bestaat censuur. Voor het wasproduct grijpt de overheid in als er kartels, monopolies zijn die de markt verdelen, waarvan de consument de dupe wordt.

Voor boeken ligt dat helaas anders. Ook daar geldt een dictatuur, kartel- of monopolievorming die men niet vermoedt. Onzichtbare afspraken, spelregels, vriendjespolitiek bepalen wat wel of niet boven water mag komen. Gevestigde namen werken hier aan mee. Zoals een notaris bij tijd en wijle vanwege zijn positie uitgenodigd wordt om de de werkelijkheid te kleuren, ook belangenbehartigers van het geestelijk welzijn kunnen er wat van. Leden van het boekengilde, zoals Bastiaan Bommeljé, Arjen Fortuin, mevrouw Poll van het Hollands Maandblad, schroomden niet de trukendoos open te trekken om nieuwkomers buiten de deur te kunnen houden.

De berichten over de oorlogskansen in Oekraïne wisselen. In het begin waren deze rampzalig, tot het westen in geweer kwam. Daarna ontstond het geloof dat met de sancties en wapenhulp Oekraïne Rusland er wel uit zou kunnen gooien. Naarmate de oorlog vordert en Rusland langzaam terrein wint treedt in dit geloof een zekere vermoeidheid op. Er zijn ook geluiden die aan het eigen gelijk Rusland als boosdoener te zien doen twijfelen. In de Verenigde Naties stemden dan wel slechts vier landen tegen een Russische veroordeling, maar veertig procent van de lidstaten had zich van stemming onthouden. Wat hadden de Verenigde Staten in Irak gedaan? Verweet de ketel de pot niet dat hij zwart zag?

Ook in eigen land zijn zulke geluiden te horen. Men kan deze wankele geestdrift over wat het westen onderneemt brengen onder de noemer van het belerende vingertje . Onze vroegere minister-president Joop den Uyl was daar een grootmeester in. Met dat lichaamsonderdeel had hij het zelfs bij onze grote vriend Uncle Sam behoorlijk verbruid. Ook het gewone volk is daar weinig van gediend en reageert dan met Kijk naar je eige!!

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens vindt voor het merendeel alleen toepassing binnen de grenzen van de westelijke landen. Als kind las ik een jongensboek Het eiland van Dr Morcisz waarin in het jaar 2000 een wereldregering zou bestaan in het besef dat anders de ondergang dreigt. De werkelijkheid heden ten dage is totaal anders. We moeten vaststellen dat democratieën slechts bestaan in landen waar reeds lang de bevolking geschoold en opgevoed is in een democratische traditie. In andere landen bestaat geen staatsvorm dat bestand is tegen uitwassen van barbaren. Als wij dan zien dat die beginselvaste democratieën beperkt blijven tot minder dan de helft van de wereldbevolking moeten wij ons afvragen of pogingen van de ene helft om hun geloof aan de ander op te dringen wel zinvol is. De voorkeur daarvoor moet van binnenuit komen en niet van buitenaf. Als er geen draagvlak voor is wordt het belerende vingertje een steen des aanstoots.

Dit gezegd hebbende moeten wij in het westen de hand in eigen boezem steken. Er bestaan twee werelden, die waarin wij geloven en een ander die wij niet kunnen bereiken. East is east and west is west and never the twain shall meet, zei Rudyard Kipling ooit. Deze wijsheid geldt als nooit te voren. Wat wij voorts van Oekraïne kunnen leren is dat de rechtsorde en de economische orde niet van elkaar gescheiden kunnen worden. De vraag is alleen of daar in het westen voldoende draagvlak, lees begrip voor bestaat.

Het economische beleid in Nederland en ook elders is te vergelijken met het Russische dopingschandaal. De club van Rome waarschuwde al eind jaren zestig in de vorige eeuw voor de vervuiling en wees op de grenzen van de groei. Het werd in de doofpot gestopt en regeringen bleven doorgaan met het in onze geïndustrialiseerde samenleving achterhaalde economische model. De economie hanteert de schaarste als hoeksteen voor zijn uitgangspunten. Dat bepaalt de waarde van iets. Diamant is schaars, dus veel waard. Overvloedig water en lucht niet. Tegenwoordig weet men dat het daarmee niet goed gaat. De industriële productie vervuilt. Men dacht de waarschuwingen van de club van Rome te mogen veronachtzamen door te blijven geloven in nieuwe techniek die een schonere industrie mogelijk zou maken. Dat sprookje werd met graagte omarmd om geen pijnlijke ombuigingen te hoeven maken.

Hier en daar werd er gemord. De Britse hoogleraar Tim Jackson in de door Tony Blair opgezette leerstoel ‘duurzame groei’ aan de universiteit van Surrey pleitte voor een herziening van de doeleinden van de economie. Hij gelooft niet dat groei in het westen nog mogelijk is. De technologie kan het niet oplossen. Meer productie en tegelijkertijd arbeidstijdverkorting doen ons de das om. Productie vervuilt en arbeidstijdverkorting leidt tot kwaliteitsverlies door minder handvaardigheid en sociale onrust onder jongeren.

Het geloof in groei was oorspronkelijk gebaseerd op de inzichten van de Engelse econoom John Maynard Keynes als antwoord op de grote economische crisis in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Diens denkmodel was gebaseerd op de  onderbezetting van de toen bestaande productiecapaciteit dat door het loslaten van de gouden standaard aangezwengeld kon worden.

Maar die Keynesiaanse economie is een verkeerd leven gaan leiden. Het sleutelwoord daarin was de multiplier, een zichzelf versterkende groei als er geld in de economie gepompt wordt. Sindsdien zijn politici en sociale partners dat gaan zien als wondermiddel om steeds meer ogenschijnlijke, geldelijke welvaart te scheppen. Groei wordt nu gebruikt als dekking voor financieringstekorten. Dat is een volstrekt verkeerde wissel op de toekomst die de generaties na ons duur zullen komen te staan. Het geld wordt nu niet meer vrijgemaakt om onderbezetting op te heffen, maar om politieke speeltjes te bedrijven zoals dat in bananenrepublieken een normale zaak is. Een Zweeds meisje met leeftijdsgenootjes in binnen- en buitenland protesteren, voor hun ogen wordt hun erfenis verkwanseld.

Ik denk dat Keynes zich in zijn graf zou omdraaien als hij kon zien hoe zijn model misbruikt is. Het heeft geleid en zal leiden tot ongekende vervuiling en verdergaande milieurampen, die de veiligheid, lichamelijke en geestelijke gezondheid van de mens aantasten, met technologie slechts gericht op winstmaximalisering. Vroeger werkte men 48 uur per week, tegenwoordig hooguit 35 uur. Levert zoveel vrije tijd werkelijk meer welvaart op? De vermaakindustrie vaart er wel bij. Een ieder beleeft het bestaan op eigen wijze, maar de ervaring leert dat als een feest te lang duurt het niet gezellig meer is.

En nu was er met de opstanden van boeren en bouwvakkers over de noodzakelijke ombuigingen gisteren op de teevee in het programma Nieuwsuur eindelijk eens een professor die weerwoord gaf, die kwam uitleggen dat er een grens bereikt is die niet overschreden kan worden, maar die boeren en bouwvakkers weigeren te zien, van de politiek blijven eisen dat we ons hoofd in het zand blijven steken.

Boeren en bouwvakkers kunnen met hun betogingen veel kapot maken, het is een schijntje van wat ze werkelijke kapot maken als ze aan het werk zijn. Laten we beginnen met autoloze zondagen. Het is even wennen, het zal pijn doen. Maar ik weet uit verhalen van hen die in Indië het Jappenkamp in moesten, hun huizen uit, het duurt een week, dan ben je eraan gewend dat het anders is.  

Het kernwoord van de hedendaagse economie behoort niet ‘groei’ te zijn, maar ‘beheersing’.

De Franse geopoliticoloog Dominique Moïsi zei dat de brand in de Notre Dame voor Macron op het juiste moment gekomen was. Hij was weer de verlosser, de ziener die het volk de ogen had willen openen.

Maar de geluiden waren al hier en daar te horen. Er werd gemord, luider en luider. Dat geld voor de Notre Dame wordt ons afgenomen, is ons geld, we worden bestolen. Dat geld had naar de daklozen, de gele hesjes moeten gaan. Zo werd de gedachte aan een wederopbouw van de Notre Dame hun symbool voor het onrecht aan het verguisde volk.

En er kwam de ommekeer. Om het oproer te beteugelen werd besloten dat het geld naar hen zou gaan en het was een week lang feest. Toen het volk ontwaakte uit zijn roes keek het om zich heen, zag dat het arm was als nooit tevoren, zag de afgebrande Notre Dame die nooit meer opgebouwd zou worden. De gele hesjes schreeuwden om wraak, om kruisiging van hem die het gedaan had, hun speeltje had willen afnemen.

Zo veranderde in deze Paasweek de verwoeste Notre Dame met het schip en de zijvleugels in het kruis waarop Frankrijk werd geofferd.

WELVAARTSKLOOF

De rijken worden steeds rijker en de armen steeds armer. Het is een terugkomende boodschap in de media. Wat is er aan te doen? De rijken meer belasting laten betalen? Dat helpt niet want er zijn te weinig rijken om dat gat te dichten. Het communisme is ook geen oplossing zoals wel is gebleken. Toch wordt er afgevraagd of het allemaal wel eerlijk is als je de luxe jachten in de marina’s ziet en een econoom als Piketty met onthutsende cijfers komt. Moeten we niet nog meer gaan uitdelen? Maar maakt geld wel gelukkig? Voor een vindingrijk iemand die zich kan beheersen is geld een zegen. Het verschaft hem de mogelijkheid zijn talent optimaal te benutten, waar de maatschappij van profiteert. Helaas zijn er heel weinig van zulke mensen. De econome Erica Verdegaal stelt dat mensen niet geschikt zijn met geld om te gaan. Zij kunnen niet rekenen, niet vooruit denken, afgewogen keuzes maken, dat zit genetisch niet in mensen, aldus Erica Verdegaal. Bovendien worden de mensen verleid tot kopen door slimme marketingtechnieken. Al in 1957 schreef Vance Packard zijn boek The hidden pursuaders, de verborgen verleiders. Al werd dat in die tijd sterk bekritiseerd door academici wegens onbewezen vooronderstellingen, in deze tijd zal er minder raar tegen aan gekeken worden.

Er zijn dus twee factoren werkzaam die het ongemak veroorzaken, het niet kunnen rekenen en het zich niet kunnen beheersen. Ik zou zeggen hier ligt een taak voor het onderwijs. Leer kinderen al op vroege leeftijd met geld omgaan, met plannen, met boekhouden. Het levert vele voordelen op. Er zal minder gekocht worden. Alleen het aller-noodzakelijkste wordt ingeslagen. We hebben geen last meer van economische groei die alle klimaatdoelstellingen meteen weer om zeep helpt. We hoeven ons landschap niet te vervuilen met zonnepanelen en windmolens om aan de energievraag te voldoen.

Marianne Thieme zou moeten praten met Thierry Baudet. Zij wil minder consumptie en hij geen windmolens. Maar ligt daar niet een drempel, omdat Thierry Baudet afgeschilderd wordt als rechts? Hier zouden dieptepsychologen aan het werk moeten, maar ik meen te weten dat rechts vereenzelvigd wordt met uitbuiting en links met de rechtvaardige zaak. Wij worden geregeerd door beelden, wanen afkomstig uit een vervlogen tijdperk.

Hier ligt een nieuwe taak voor het onderwijs en de media. Laat de schuldvraag rusten bij hem of haar die het heeft verprutst, niet bij hem die het voor elkaar heeft. Links denkt nog steeds in termen van geldtekort, niet aan menselijk tekort en dat is slecht voor het milieu.

Aan welke kant staat Marianne Thieme eigenlijk, links of rechts?