Celeste Lupus

Zag 16 oktober 2024 op de Franse tv de documentaire over de laatste elf dagen van de aardrijkskunde- en geschiedenisleraar Samuel Paty, op 16 oktober 2021 vermoord door een moslim extremist. Op zijn school, het collège, gaf hij aan leerlingen tussen 14 en 16 jaar oud onderricht over het grondrecht vrijheid van meningsuiting. Dat naar aanleiding van de aanslag op het satirische weekblad Charlie Hebdo met karikaturen van Mohammed. Hij vroeg leerlingen die het niet wilden zien de klas te verlaten of opzij te kijken. Een leerlinge die het niet gezien had, omdat zij al een week spijbelde, vertelde erover aan haar vader. Die verspreidde op internet berichten dat Paty een naakte man had laten zien voorstellende Mohammed en dikte dat aan met beweringen over pornografische voorstellingen. De vader organiseerde via internet geradicaliseerde Tsjetsjenen die het vuile werk maar al te graag wilden opknappen. Probleem was, ze hadden Paty nog nooit gezien. Ze boden en paar honderd euro’s aan leerlingen die hem wilde aanwijzen. Samuel Paty liep over straat naar huis, leerlingen wezen naar hem en de Tsjetsjeen Azonov benaderde hem van achteren, stak met een gigantisch lang lemmet 17 maal op hem in en eenmaal op de grond werd zijn hoofd van zijn romp gescheiden. Azonov werd door de politie dood geschoten en de leerlingen kregen 12 maanden hechtenis in een jeugdinstelling.

Het meest walgelijke van de gebeurtenissen vond ik niet nog eens de moord en het verraad zelf maar vooral de houding van Paty’s collega’s. Na de door de opgestookte moslimgemeenschap ontstane consideratie hadden die Paty in de beklaagdenbank gezet. Als een soort bloedraad was hij aan een kruisverhoor onderworpen waarom hij deze ellende veroorzaakt had. Tegenover de moslimwereld, om aan hun wraak te ontkomen, haastten zij zich te beklemtonen dat het niet nogmaals zou gebeuren. Paty was verkeerd bezig geweest. Van collega’s kon Paty geen hulp verwachten. Zij presenteerden hem als schietschijf aan de vijand. Hij bewapende zich met een hamer, wat hem niet heeft kunnen baten.

Zover is het in Frankrijk gekomen. Het verzet is gebroken. Die hele poespas later, al die manifestaties ter ere van Samuel Paty, het zijn krokodillentranen. Na zoveel jaren van moeiverworven rationalisme is het gif van de religie wederom het zwavelzuur geworden dat de menselijke ziel vernietigd. Is dit het einde van de beschaving? Is er een remedie?

Het woord godsdienst mag niet langer voorkomen in grondwetten en andere wetsbepalingen. Levensovertuiging is voldoende en doet aan iedereen recht. Zodra iemand een beroep doet op godsdienst is er verstandsverbijstering, algehele verlamming treedt op. Rechters, ministers, ambtenaren, politie weten zich geen raad ofwel omdat zijzelf aan dat bijgeloof doen ofwel omdat iedere poging het onderwerp te omlijnen bij voorbaat mislukt is omdat de voorstelling ervan puur individueel, subjectief is en onbruikbaar om een samenleving te ordenen.

Zolang het woord religie, godsdienst niet geschrapt is uit de wet raakt in geloofszaken het wettelijke begripsapparaat uit zijn voegen. Een moordenaar die handelt uit geloofsovertuiging zal de op hem toegepaste wet nooit begrijpen. In feite is hij ontoerekeningsvatbaar zoals elke andere hallucinerende moordenaar. Iemand die niet in staat is te zien dat de mensen god gemaakt hebben en niet andersom moet hulp krijgen. Geen gevangenisstraf, maar wel levenslange TBS wegens geestelijk onvermogen.  

Als gewezen advocaat beoordeel ik het vonnis, arrest of anders benaamde beslissing van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag van de Verenigde Naties met het bevel aan Israel te stoppen met het offensief in het zuiden van de Gaza strook als bedroevend slecht. Met geen woord wordt gerept over de oorzaak van het conflict. Ook niet of de beslissing zich wel verdraagt met de gevolgen als er gehoor aan zou worden gegeven, proportionaliteit. Een gebod om zich terug te trekken, de vijandelijkheden te beëindigen als Hamas zich bereid zou verklaren af te zien van terreurdaden had nog voor de hand gelegen. Niets van dat alles. Hamas gijzelt zijn eigen bevolking, stelt ze willens en bloot aan oorlogsgeweld als tactisch wapen om zijn doeleinden na te jagen door te  speculeren op het afgrijzen van en de veroordeling van de wereld voor de gevolgen die Hamas willens en wetens oproept.

Geen woord over het verschijnsel noodweerexces als rechtvaardiging van buitensporig geweld door het slachtoffer. Het geweld door Israel kan daar niet los van worden gezien en kan niet als een op zichzelf staand geval worden beoordeeld. Dergelijke beslissingen doen het recht geen goed. Het heeft geen gezag zoals al wel blijkt uit de verschillende reacties. Dat vele rechterlijke beslissingen daar ook mank aan gaan doet er niet aan af. Van een dergelijk hoogstaand rechtscollege, wat het pretendeert te zijn, mag een andersoortig oordeel verwacht worden. Gemis aan gezag draagt niet bij aan de handhaving ervan. Veroordeling van geweld louter vanwege het geweld heeft geen zin. Op die wijze kan elk politieoptreden veroordeeld worden. En er zijn inderdaad velen die met die gedachte de confrontatie aangaan en zo speculeren op de kortzichtigheid van de mens.

Het leven is een voortdurende strijd. Tegenstellingen zullen nooit verdwijnen. Het recht is een instrument om te streven naar orde en veiligheid, niet om een moreel oordeel te geven. Als daar in wet en rechterlijke beslissingen toch aan wordt gerefereerd is het een middel om zo die orde en veiligheid te bereiken, door een beroep te doen op consensus over morele kwesties.

Het gezag van de Verenigde Naties is zeer beperkt. De door de VN uitgevaardigde Universele Verklaring van de Rechten van de Mens wordt in de meeste landen niet nageleefd. De DDR oftewel  Die Deutsche Democratische Republik was het stuitende levende bewijs van de schaamteloosheid een valse voorstelling van zaken over zichzelf te mogen geven. Het voert te ver hier al die landen op te noemen die grote woorden met de mond belijden om hun gruweldaden te bedekken.

Om gezag te verkrijgen zal een rechterlijk oordeel moeten steunen op de meest elementaire rechtsbeginselen en vermijden dat het gebruikt wordt als politiek instrument. Weerzin tegen oorlog is geen rechtsgrond. Het ICJ rept met geen woord over de aansprakelijkheid van de burgerbevolking in Gaza die voor het overgrote deel de moordmachine Hamas in woord en daad steunt, wat het risico van oorlogsgeweld en de daarmee gepaard gaande bijkomende schade, collateral damage, aanwakkert.

Het recht kijkt naar de intentie van de mens om de aansprakelijkheid voor de door zijn daden ontstane situatie te beoordelen. Overmacht, dwang dwaling en bedrog sluiten aansprakelijkheid uit. Voor een ongeluk of vergissing geldt dat in mindere mate. Het recht richt zich niet primair op vrede, wel op orde. Vrede is subjectief. Orde is objectief. Het is veelzeggend dat het recht geen schuldige kan aanwijzen voor wie een oorlog begint. In het volkenrecht wordt oorlog als eigenrichting niet veroordeeld.

Kritiek op de staat Israel is er zeker. Het glijdt af naar een corporatieve staat waarin religie meer en meer dezelfde schadelijke invloed krijgt als in moslimlanden. Maar laten wij ons niet verblinden. Hamas lijkt de beste schaker die met een koningsoffer, haar eigen bevolking, de wereld achter zich krijgt om zijn tegenstander schaakmat te zetten. Hamas speculeert op de kortzichtigheid van de mens, met succes.

Aan al deze zaken gaat het ICJ voorbij. Dat tast het gezag van de uitspraak aan, dat moet steunen op elementaire rechtsbeginselen ontdaan van hic et nunc. 

Of hoe uit een misplaatste grap een hetze ontstond.

Uit welingelichte kringen is vernomen dat drie leden van het Amsterdam Studentencorps waaronder een senator met de dood bedreigd worden, hun persoonsgegevens openbaar gemaakt zijn, zo dat men hen weet te vinden. De Amsterdamse burgemeester zou van plan geweest zijn ze voor de rechter slepen om zo mee te werken aan het volkstribunaal. Ziedaar het gevolg van een uit de hand gelopen grap. ‘Dan hadden ze het maar niet moeten doen’ hoor ik de opruiers roepen.

De beruchte uitgesproken teksten waren bedoeld om binnenskamers te blijven. De mannelijke leden hebben er hun schouders over opgehaald. De vrouwelijke leden hebben aan de senaat geschreven dat die woorden niet meer kunnen en niet meer goedgekeurd worden. Hoe kwalijk het gebeurde is te beoordelen, doelbewust is misbruik gemaakt van de intimiteit van de gebeurtenis om een dolksteek uit te delen. Net als Geert Wilders zijn de zich vergalopperende sprekers hun leven niet zeker niet meer. Zij zullen beveiligd moeten worden of zich schuil houden. Het bestaansrecht van het Amsterdams Studenten Corps staat op het spel. De universiteit zal zich ervan afwenden en de geldkraan dicht draaien. Hoeveel misplaatste grappen worden er binnenskamers wel niet gemaakt? Zonder dat zou een cabaretier brodeloos zijn. De zich vergalopperende sprekers zouden overwerkt zijn door de organisatie van het lustrum en de feestredes in een vloek en een zucht hebben opgeschreven. Zo zijn zij uitgegleden.

De stiekemerd die om de hoek gluurde wist dat natuurlijk, maar zag zijn kans schoon. Echter door het openbaar te maken pleegde hij wel het misdrijf als omschreven in artikel 272 van het Wetboek van Strafrecht. De bijeenkomst was besloten, wat is geschonden. De mediaplegers die het opblazen zijn zo medeplichtig aan dit strafbare feit. Deze hetze behoort niet plaats te vinden in een zich verdraagzaam noemend land. Misplaatste grappen behoren recht gezet te worden. Ik hoop dat het Amsterdams Studenten Corps zich kan hervinden en blijft bestaan. Rest de ijdele hoop dat die hetzemakers zich gaan schamen.

De berichten over de oorlogskansen in Oekraïne wisselen. In het begin waren deze rampzalig, tot het westen in geweer kwam. Daarna ontstond het geloof dat met de sancties en wapenhulp Oekraïne Rusland er wel uit zou kunnen gooien. Naarmate de oorlog vordert en Rusland langzaam terrein wint treedt in dit geloof een zekere vermoeidheid op. Er zijn ook geluiden die aan het eigen gelijk Rusland als boosdoener te zien doen twijfelen. In de Verenigde Naties stemden dan wel slechts vier landen tegen een Russische veroordeling, maar veertig procent van de lidstaten had zich van stemming onthouden. Wat hadden de Verenigde Staten in Irak gedaan? Verweet de ketel de pot niet dat hij zwart zag?

Ook in eigen land zijn zulke geluiden te horen. Men kan deze wankele geestdrift over wat het westen onderneemt brengen onder de noemer van het belerende vingertje . Onze vroegere minister-president Joop den Uyl was daar een grootmeester in. Met dat lichaamsonderdeel had hij het zelfs bij onze grote vriend Uncle Sam behoorlijk verbruid. Ook het gewone volk is daar weinig van gediend en reageert dan met Kijk naar je eige!!

De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens vindt voor het merendeel alleen toepassing binnen de grenzen van de westelijke landen. Als kind las ik een jongensboek Het eiland van Dr Morcisz waarin in het jaar 2000 een wereldregering zou bestaan in het besef dat anders de ondergang dreigt. De werkelijkheid heden ten dage is totaal anders. We moeten vaststellen dat democratieën slechts bestaan in landen waar reeds lang de bevolking geschoold en opgevoed is in een democratische traditie. In andere landen bestaat geen staatsvorm dat bestand is tegen uitwassen van barbaren. Als wij dan zien dat die beginselvaste democratieën beperkt blijven tot minder dan de helft van de wereldbevolking moeten wij ons afvragen of pogingen van de ene helft om hun geloof aan de ander op te dringen wel zinvol is. De voorkeur daarvoor moet van binnenuit komen en niet van buitenaf. Als er geen draagvlak voor is wordt het belerende vingertje een steen des aanstoots.

Dit gezegd hebbende moeten wij in het westen de hand in eigen boezem steken. Er bestaan twee werelden, die waarin wij geloven en een ander die wij niet kunnen bereiken. East is east and west is west and never the twain shall meet, zei Rudyard Kipling ooit. Deze wijsheid geldt als nooit te voren. Wat wij voorts van Oekraïne kunnen leren is dat de rechtsorde en de economische orde niet van elkaar gescheiden kunnen worden. De vraag is alleen of daar in het westen voldoende draagvlak, lees begrip voor bestaat.

Met de oorlog in Oekraïne worden wij met de neus op de feiten gedrukt. Misleiding is een ultiem oorlogswapen. Maar voorafgaande aan de casus belli wordt er ondergronds al strijd geleverd.

Daarover gaat de bachelorscriptie van Eline C. Bos voor de Faculteit der Rechtsgeleerdheid Universiteit Amsterdam. Deze scriptie bespreekt de al dan niet geoorloofdheid van politieke aandachtvergaring aan de hand van data’s verkrijgbaar op het internet. Om met de deur in huis te vallen, de auteur van de scriptie is van mening dat targeted advertising door politieke partijen in strijd is met de grondrechten vrijheid van meningsuiting en vrije verkiezingen omdat kiezers beperkt worden in het vormen van een eigen mening, zo niet op een dwaalspoor gebracht kunnen worden. De digitale techniek maakt het mogelijk de zaak te manipuleren zo dat kiezers te horen krijgen wat zij graag willen horen.

Terwijl het natuurlijk andersom zou moeten. Kiezers moeten de mogelijkheid hebben te kiezen voor het werkelijke gedachtegoed van de politicus die beweert het beste met hen voor te hebben. In plaats daarvan wordt hem of haar een beeld voorgehouden dat zoiets kan verbloemen. Zo meen ik het onderwerp van de scriptie te begrijpen waar het in de worsteling tussen de voorstanders van een open eerlijke democratische samenleving en de eerzucht van de politicus zoveel mogelijk stemmen te vergaren om gaat. In het bijzonder de vrees dat het mis kan gaan.

Misleiding is van alle tijden. Zo ook onbehoorlijke beïnvloeding. De Duitse nazi minister voor propaganda Josef Goebbels is daarvan het sprekende voorbeeld, maar beslist niet de enige. Het internet en de daaruit ontstane netwerken met de daarbij behorende schaalvergroting vergroot het risico van ongewenste aardverschuivingen op een dusdanige wijze vergelijkbaar met de kracht van een atoombom. Kennelijk twijfelt de schrijfster of de bekritiseerde datavergaring wel een behoorlijk doel kan dienen, want zij houdt de mogelijkheid open dat het geheel verboden zou moeten worden.

Waar moeten wij aan denken? Een doortrapte politicus zint op de macht, alleen te verkrijgen middels verkiezingen die op zich behoorlijk georganiseerd zijn. Er is een democratisch tot stand gekomen kieswet. De bezetting van de stembureaus is boven alle twijfel aanwezig. Ik noem de partij Bezinnend Nederland, afgekort BN. Er zijn allerlei toestanden in het land waar de één baat bij heeft en de ander niet, allemaal vanwege verschillende belangen of motieven.

BN begint met de windmolens. Dat selecteert kiezers die daar last van hebben en laat die weten dat zij er tegen zijn omdat er betere mogelijkheden zijn. De voorstanders van de windmolens laten ze weten dat ze er voor zijn. Op dezelfde wijze behandelt BN de doodstraf, de euthanasie, de abortus, het lidmaatschap van de Europese unie en de Navo, de sociale voorzieningen en ga zo maar door. Het probleem daarbij is natuurlijk dat het publieke partijprogramma van BN over dit alles in het vage moet blijven om zichzelf niet tegen te spreken. Daarom moet er naar een subtielere manier gezocht worden om zichzelf geliefd te maken, om de misleiding te maskeren.

Een bekende methode is de bewering dat het beoogde kiezerssegment bedrogen is. Een sprekend voorbeeld is de retoriek van Donald Trump dat Europa zijn eigen boontjes moet doppen, want de Verenigde Staten van Amerika worden uitgekleed. Op zich heeft Donald Trump gelijk dat de Europese leden niet voldoen aan hun Navo verplichtingen om twee procent van het nationaal inkomen te besteden aan defensie. De gewone man moet dit aanspreken, America first. Aan de andere kant wil Trump de belastingen verlagen wat de meer persoonlijke rijke achterban van Trump (die hem financiert) goed uitkomt, maar niet in het belang is van de gewone man die op Trump gestemd heeft omdat Amerika uitgekleed wordt.

Kan targeted advertising, doelgericht adverteren, verboden worden? De auteur van de scriptie pleit daar voor indien er ondanks nadere Europese regulering de beperking van de vrijheid van meningsuiting en vrije verkiezingen door middel van targeted advertising blijft bestaan. De meer ingevoerden in het kennisgebied van de informatica lijken mij dan het beeld te moeten schetsen welke sluipwegen bestreden moeten worden. Eerlijke vrije verkiezingen is het ideaal. Zoals ieder ideaal zal dit de werkelijkheid nooit geheel benaderen, het blijft een hyperbool.

De schrijfster heeft met haar scriptie terecht aandacht gevraagd voor dit belangwekkende vraagstuk. Vooral voor- en tegenstanders van referenda zullen aan de hand hiervan zich nog eens moeten bezinnen over de validiteit van hun argumenten.

Zag gisteren de documentaire over de door de advocate mr Liesbeth Zegveld namens de nabestaanden van de bij treinkaping bij De Punt in 1977 omgekomen Molukkers aangespannen rechtszaak tegen de Nederlandse Staat. Bij Liesbeth Zegveld had het idee postgevat dat de Nederlandse Staat de omgekomen Molukkers doelbewust had uitgeschakeld, dus de Nederlandse staat was als moordmachine opgetreden. Zowel in eerste instantie als in appel is zij niet geslaagd in het leveren van het bewijs daarvoor en werd de vordering verworpen.

Jaren geleden zat ik aan een diner naast de hoogleraar in de psychiatrie prof. De S.. Prof. De S. was raadsadviseur van het ministerie van justitie voor de psychiatrische behandeling van gedetineerden in Nederlandse gevangenisinstellingen. Hij vertelde mij het volgende verhaal. Als toehoorder woonde hij het afscheidscollege van de als hoogleraar aan de VU met emeritaat gaande prof. Diepenhorst bij. In de zaal werd vanaf de zijkant zijn aandacht getrokken. Een lid van de advocatenfamilie Moszkowicz maande prof. De S. naar de zijkant te komen. Eenmaal op de gang vertelde mr Moszkowicz dat zijn cliënt, één van de in hechtenis zittende ontvoerders van Freddy Heineken, het in de cel niet langer uithield, suïcide neigingen vertoonde. Prof. De S. stemde ermee in dat zijn cliënt naar een ziekenhuis overgebracht werd. De volgende ochtend bij het binnentreden van het ministerie van justitie aan het Plein in Den Haag werd prof. De S. van bovenaan de trap op luide toon toegeroepen door de minister van justitie in eigen persoon: ‘De S.! Je hebt me iets moois geleverd! Hij is er van door! Tijdens het transport ontsnapt!’

Prof. De S. vertelde mij dit verhaal vanwege ons gesprek over de valkuilen in de rechtsgang. Ik op mijn beurt vertelde over de Haagsche advocate mr E. H.- L. over wie in een landelijk dagblad een paginagroot artikel was verschenen die het opnam voor moordenaars en zware TBS veroordeelden. Met haar krakkemikkige autootje reisde ze gevangenissen af, bezocht haar clientèle in inrichtingen en hoorde ze aan. Wat ze er mee bereikte of wilde bereiken was onduidelijk. Prof. De S. hoorde mij aan en zei: ‘Ik weet ervan. Ze wil wat doen.Ze bedoelt het goed.’

Dat alles ging door mijn hoofd tijdens het zien van die documentaire over Liesbeth Zegveld. De documentaire belichtte van dicht bij het optreden van Liesbeth Zegveld voor de rechtbank, haar verhouding met de familie van de omgekomen kapers, haar geloof in de kwade opzet van de regering en ook haar geloof in en hoop op rechtsherstel. Toen ook in hoger beroep geoordeeld werd dat haar clienten niet geslaagd waren in het bewijs van de aanklacht verviel Liesbeth Zegveld in een monoloog dat in haar hele loopbaan als advocaat zij nog nimmer zoiets had meegemaakt.

De eed die Liesbeth Zegveld als advocaat heeft afgelegd luidt:

Ik zweer (beloof) getrouwheid aan de koning, gehoorzaamheid aan de grondwet, eerbied voor de rechterlijke autoriteiten, en dat ik geen zaak zal aanraden of verdedigen, die ik in gemoede niet gelove rechtvaardig te zijn.

Dit zou een drempel moeten zijn tegen het optreden van niet te goeder trouw zijnde raadslieden. Aan de andere kant biedt het geen leidraad bij het beoordelen van het najagen hersenschimmen. Je weet natuurlijk nooit hoe een koe een haas vangt, maar het veroordeeld krijgen van de Nederlandse Staat als moordmachine lijkt mij als advocaat geen haalbare kaart. Dat de advocaat mr Liesbeth Zegveld daar toch in geloofde is ondanks de afgelegde advocateneed haar goed recht natuurlijk maar doet er ook aan denken dat er andere belangen speelden, zoals media aandacht, sensatiezucht. En dan komt die bevlogenheid in een geheel ander licht te staan. Want om de nabestaanden van de omgekomen kapers een fopspeen voor te houden verdient geen schoonheidsprijs.

Op haar mondje gevallen is mr Liesbeth Zegveld niet. Of zij daarmee altijd edele bedoelingen mee nastreeft blijft de vraag. Zij verdedigde de matennaaierei van collega-piloten van de onschuldige Julio Poch om hem acht jaar cel te bezorgen, waar de Nederlandse Staat medeplichtig, zo niet hoofdplichtig aan was. Hier had een taak voor Mr Liesbeth Zegveld gelegen om de Nederlandse Staat aan te klagen. Met die advocateneed erbij was daar niks mis mee. Maar wat deed Mr Liesbeth Zegveld? In een uitzending van Pauw voor de teevee beoordeelde zij het strafrechtelijk vervolgen van die matennaaiers als volgt, ik citeer:

„Schandalig zelfs, want dan durft niemand in Nederland meer melding te doen van een mogelijk strafbaar feit.”

Dat was natuurlijk om zichzelf vrij te pleiten tegen de hersenschimmen die zij eerder najaagde, waarin het voor haar zonneklaar was dat de Argentijns-Nederlandse piloot bij Transavia Julio Poch zich had aangeboden gedrogeerde tegenstanders van de Argentijnse dictatuur boven zee uit het vliegtuig te gooien en dat ook werkelijk gedaan had.

De vraag blijft: wat is erger, valselijk beschuldigen, het najagen van hersenschimmen of het misbruik daarvan om daarmee de publiciteit te zoeken.

In de prehistorie werden geschillen beslecht door de sterkste. Dat geschiedde ofwel in eigen belang ofwel in het belang van de gemeenschap waartoe hij of zij behoorde. Naarmate de samenleving zich meer en meer organiseerde maakte het recht van de sterkste plaats voor onpartijdige rechtspraak zoals dat het eindstadium vond in de achttiende eeuw met de leer van de trias politica naar de bedenker ervan Charles Montesquieu. De wetgevende macht moest berusten bij het volk, maar de uitvoering ervan bij de regering en de toepassing in geval van geschil bij een onaantastbare instantie, de rechterlijke macht.

Evenwel, die onaantastbaarheid roept problemen op. Iemand die zich onaantastbaar acht gaat gemakkelijker over de schreef dan iemand anders. Bestaat er een wezen met het hoogste morele gehalte die zichzelf straft voor de door bij hemzelf vastgestelde tekortkomingen? De arrogantie van de macht blijft op de loer liggen.

In de leer van Montesquieu was de rechterlijke macht een dienaar van de wetgevende macht. In de huidige samenleving is zij meer dan dat. Zij is een politieke machtsfactor geworden. Het is een instituut geworden dat de staat zelf kan berechten. In Polen heeft de volksvertegenwoordiging een wet aangenomen die dat wil beteugelen. Een tuchtrechtelijke instantie moet er op toezien dat rechters niet buiten hun boekje gaan.

In Frankrijk gebeurt het omgekeerde. Een vakbond van rechters heeft een aanklacht ingediend tegen de minister van justitie, Eric Dupont-Moretti, die zijn functie als minister van justitie misbruikt zou hebben om tussenbeide te komen in zaken waarin hij vroeger als advocaat een rol speelde. Volgens Franse kranten zag de rechterlijke macht de benoeming van Eric Dupont-Moretti als minister van justitie, die als advocaat herhaaldelijk zijn gram spuide over rechterlijke beslissingen, als een aanval op de rechterlijke macht. De aanklacht tegen hem zou een middel zijn om hem als minister weg te krijgen. De president Emmanuel Macron zou echter het standpunt innemen dat het niet de rechterlijke macht is die een minister wegstuurt.

Wat betekent dit voor het functioneren van de rechtsstaat waarvoor die rechterlijke macht in het leven geroepen is? Keren wij zo niet terug naar het recht van de sterkste, te weten hij die onaantastbaar is? Komt dat niet door een naar binnen gerichte cultuur die zijn doelstellingen uit het oog verliest? Zoals een leger dat naar de macht grijpt.

De Franse president Emmanuel Macron heeft de Ecole Nationale d’Administration, de ENA opgeheven, voorheen een geacht instituut waar de hoogste bestuursambtenaren, vaak van linkse huize, opgeleid werden. Naar mijn inschatting houdt Emmanuel Macron de cultuur binnen de ENA verantwoordelijk voor de volksopstand van de gilet jaunes, de gele hesjes. De ENA moet in zijn ogen een instituut zijn geworden dat wel geschoolde bestuursambtenaren afleverde, maar verworden was tot een technocratisch instituut dat geen voeding hield met het gewone volk. Een machtsinstrument naar geest strijdig met het gevoel voor democratie. Dat verwijt treft vaak ook de rechterlijke macht.

Als advocaat heb ik beslissingen gezien die stijf stonden van de vooroordelen, de hoofdzaak niet onderzocht werd, onbegrijpelijke beslissingen soms die alleen verklaard konden worden door een onzichtbaar beleid. Vaak betroffen het uitspraken waartegen wel beroep openstond, maar waarvan afgezien moest worden vanwege de kosten en natuurlijk het blijvende procesrisico. Natuurlijk zijn er weloverwogen, wijze beslissingen op te merken, maar hoeveel zijn dat er?

De samenleving kan men vergelijken met het menselijk lichaam. De rechtsorde is dan het skelet en de economie de bloedsomloop. Gelet op het menselijke (on)vermogen is men niet verbaasd de verzuchtingen te horen van hen die met het rechtsapparaat te maken hebben gehad. Als advocaat doe je je best, voor de simpele mens is de samenleving zonder rechtspraak een chaos, met rechtspraak een loterij.

Het voltallige kabinet is opgestapt vanwege de toeslagenaffaire. Gedupeerden hebben al laten weten daar niets aan te hebben. Voor die symboolpolitiek kopen zij niets. Ook andere al dan niet weldenkende burgers zetten er hun vraagtekens bij, trekken hun wenkbrauwen op. Hoe kan het dat de belastingdienst zo rücksichtlos te werk ging? De ambtenaren daar worden niet vervolgd omdat zij slechts het beleid uitvoerden. Zo dekt de ene ambtenaar de andere. De verantwoordelijke ministers hebben verklaard dat zij van de hele affaire onkundig waren. Ook de Tweede Kamer was niet geïnformeerd. In dat beleid hebben zij dus niet de hand gehad.

Uit mijn praktijk als fiscaal advocaat was het mij bekend dat hoge ambtenaren op het ministerie van financiën een door henzelf bedachte pseudowetgeving hanteerden die zeker veertig jaar in stand is gebleven tot de Hoge Raad er een streep door haalde. Dat zogenaamde beleid, naar het woord bedachtzaam, behoorlijk bestuur, wordt vooral bepaald door vastgeroeste ambtenaren die ministers zien komen en gaan. De minister heeft zijn handen vol aan de waan van de dag, de ambtenaren schrijven de kleine lettertjes.

Met de toeslagenaffaire kan men volhouden dat er een organisatorische fout gemaakt is. De belastingdienst is er om geld te innen, niet om het uit te delen. Geen wonder dat vlijtige ambtenaren niet teveel wilden uitgeven. Op Financiën heerst een geheel andere cultuur dan op Sociale Zaken waar het uitdelen norm is.

De parlementaire commissie Van Dam stelt dat er discriminerend is opgetreden. Zonder het rapport bestudeerd te hebben veronderstel ik dat de al dan niet allochtone achtergrond van de aanvragers een rol gespeeld zal hebben. De beslisser, de rechtshandhaver zit vast in een cultuur die hij van huis uit heeft meegekregen. Het is lastig die te verloochenen. Een bekend arrest van de Hoge Raad in het strafrecht is dat van de hollende kleurling die ‘s nachts op de Zeedijk in Amsterdam aangehouden werd en een grote partij verdovende middelen op zak bleek te hebben. Volgens de Hoge Raad was de aanhouding onrechtmatig omdat de huidskleur en het zich haastig verwijderen hem niet verdacht hadden mogen maken.

Dat ook de rechterlijke macht zelf de fout in kan gaan blijkt uit verschillende rechterlijke dwalingen. In Leiden werd een moeder dood aangetroffen met een balpen in haar hoofd. Niemand had het zien gebeuren, maar de zoon werd veroordeeld wegens moord. De medische onderzoeker Pek van Andel toonde met proeven op schedels aan dat menselijk handelen er niet de oorzaak van kon zijn. Het was onmogelijk de balpen op de aangetroffen wijze in het hoofd van de moeder te schieten of te steken. Waarschijnlijk was er met de zoon iets aan de hand, wat de rechtbank tot het vonnis heeft doen besluiten. Een ander voorbeeld is de paskamermoord. Zo zijn er meer rechterlijke dwalingen geweest, vaak gebaseerd op vermoedens, veronderstellingen of verkeerd technisch onderzoek.

Het is dan ook opmerkelijk dat in het zoeken naar een zondebok voor de toeslagenaffaire de rechterlijke macht buiten beeld blijft. Want de ministeriële verantwoordelijkheid blijkt voor de bescherming van de burger tegen de almachtige overheid geen deugdelijk middel. Minister-president Mark Rutte mag dat dan wel zo aanroepen,  het is de rechter die het had kunnen voorkomen.

In Frankrijk, waar ik woon, presteerde het Franse ministerie van Financiën het om mij aanslagen op te leggen met een onzinnige uitleg van een Europees verdrag. Dank zij mijn vroegere fiscale cassatiepraktijk kon ik het spel doorzien en kreeg gelijk bij de Franse rechter. Dat door het ministerie gestuurde beleid is toen meteen gestopt.

Zoiets had in Nederland met de toeslagenaffaire ook moeten gebeuren. Het kabinet had niet hoeven op te stappen. Ministers krijgen niet overal lucht van. De rechterlijke macht heeft zijn taak veronachtzaamd. Het opstappen van een kabinet zal beleidsmakende ambtenaren er niet van weerhouden een door hen welgevallig pad te volgen dat botst met de rechten van de burger. Een rechter kan dat wel.

Helaas worden rechters voor het leven benoemd en zijn ambtenaren ook niet van hun plek te krijgen. Wat heeft een burger er aan als de verantwoordelijkheid niet bij de veroorzaker van het kwaad gelegd wordt. Staatsrechtelijk is hier veel werk aan de winkel.